:بررسی ساختارهای مجهول در زبان مازندرانی

چکیده
جملات مجهول جملاتی هستند که در آن‌ها برخلاف جملات معلوم، مفعول نهاد جمله واقع می‌شود و فعل جمله به آن نسبت داده می‌شود. علل مختلفی وجود دارند که گویش‌وران از این جملات به جای جملات معلوم استفاده می‌کنند از جمله هنگامی که فاعل جمله ناشناخته باشد، ذکر مفعول یا فعل اهمیتش از ذکر فاعل بیشتر باشد و یا گوینده می‌خواهد فاعل ناشناخته بماند. در این نوشته به کاربردها و ساخت‌های متنوع این نوع جملات به ویژه در زبان مازندرانی پرداخته شد و پیشینه‌ای از این ساخت را در تعدادی از آثار مازندرانی به جا مانده مورد بررسی قرار گرفت. همچنین به ساخت صفت مفعولی در این زبان پرداخته شده است. با بررسی آثار مکتوب این زبان مشخص گردید که ساخت‌های مجهول زبان مازندرانی بر دو نوع هستند. نوع اول آن که ساخت ترکیبی نامیده می‌شود از ترکیب صفت مفعولی و صرف فعل «شدن» ساخته می‌شود. نوع دوم ساخت‌های مجهول این زبان همان مجهول غیرشخصی است که در آن فاعل جمله حذف شده و فعل جمله دارای شناسه سوم شخص جمع است. همچنین مشاهده شد که در زیر مجموعه مجهول غیرشخصی، ترکیبات مجهول مصدری همراه با افعال مّعین بدون ذکر فاعل وجود دارند که می‌توان آن‌ها را نیز تحت عنوان مجهول دسته بندی کرد. در مازندرانی امروزی هر دو این ساخت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی با بررسی آثار قدیمی برجا

ی مانده از این زبان مشخص شد که در گذشته ساخت مجهول غیرشخصی از عمومیت بسیار بالاتری برخوردار بوده است و می‌توان نتیجه گرفت که شیوع استفاده از ساخت ترکیبی تحت تاثیر نفوذ زبان فارسی روی داده است. هم‌چنین در جریان تحقیق این نکته روشن شد که ذکر عبارت کنادی در جملات مجهول مازندرانی به هیچ وجه عمومیت ندارد. هم‌چنین تبعیت کامل ساخت ترکیبی مجهول زبان مازندرانی از همگانی‌های مجهول مورد اثبات قرار گرفت.

کلمات کلیدی: ساختار مجهول، زبان مازندرانی، صفت مفعولی، مجهول اصلی، مجهول غیرشخصی، عبارت کنادی، مجهول مصدری (وجه مصدری مجهول)
۱-۱ مقدمه
     زبان یک سیستم قراردادی منظم از آواها یا نشانه‌های کلامی یا نوشتاری بوده که توسط انسان‌های متعلق به یک گروه اجتماعی یا فرهنگی خاص برای نمایش و فهم ارتباطات و اندیشه‌ها به کار برده می‌شود. بنا به تعریف دیگر، زبان مجموعه‌ای سامان‌مند از نشانه‌های اختیاری و قراردادی‌ است که هم‌چون نهاد‌ی اجتماعی برای برقراری ارتباط به کار می‌رود. به عبارتی زبان پدیده‌ای ذهنی است که به صورت گفتار و نوشتار یا اشاره تجلی می‌یابد. زبان محلی نیز زبانی است که مردم یک ناحیه بدان تکلم می‌کنند. زبان‌ها و گویش‌های محلی منبعی بسیار غنی برای پژوهش‌های زبانی، ادبی، جامعه‌شناختی، مردم‌شناختی و تاریخی می باشند. سخن‌گویان هر زبانی بنا به اهداف مورد نظرشان برای انتقال مفاهیم و بیان اندیشه‌ها، افکار و خواسته‌های خویش از ساختارهای مختلف موجود در زبان خود بهره می برند. در مورد زبان مازندرانی نیز اهل زبان با تکیه بر امکانات و توانایی‌های زبان خویش از ساختارهای متنوعی از جمله ساختارهای مجهول[۱] استفاده می‌کنند. مجهول، گونه‌ای از ساختار زبانی است که در آن مفعول، جایگاه فاعل را در ابتدای جمله می‌گیرد  و فاعل جمله یا حذف می شود و یا از اهمیت آن کاسته شده، به موقعیتی جز ابتدای جمله فروکاهیده می شود. در مقابل این ساختار، گونه معلوم قرار دارد که در آن فاعل در ابتدای جمله قرار دارد. هنگامی که گوینده بخواهد بر مفعول جمله یا فعل آن بیشتر از فاعل تاکید کند و یا هنگامی که فاعل جمله ناشناخته باشد یا ذکر آن اهمیتی نداشته باشد، استفاده از ساختار مجهول بر ساختار معلوم رجحان دارد.
در این فصل به تعریف این ساختار و ارائه تعریفی کلی از زبان مازندرانی پرداخته شده است.
۱-۲ بیان مسئله
می‌توان گفت ساختار جملات زبان یا به صورت معلوم^[۲] است و یا به صورت مجهول.^[۳] در نخستین دستورهای سنتی که برای زبان فارسی تدوین گشته به تمایز بین ساخت معلوم و مجهول اشاره شده است  در دستور پنج استاد معلوم و مجهول به این صورت تعریف شده است: فعل معلوم آن است که به فاعل نسبت داده می‌شود مانند: «احمد نشست» و فعل مجهول به مفعول نسبت داده می شود مانند: «سهراب کشته شد» .قریب و ناتل خانلری(۱۳۶۴) نیز معلوم و مجهول را چنین تعریف کرده‌اند‌ :فعل مجهول به آن گونه از فعل‌ها اطلاق می شود که چون در جمله‌ای به کار روند، نهاد جمله پدیدآورنده اثر فعل نیست بلکه پذیرنده آن است. او در جای دیگری می‌افزاید که در فعل‌های مرکب به منظور ساختن مجهول، کردن یا معادل آن را حذف می کنند و به جای آن شدن می آورند.
در مورد چرایی رجحان ساخت مجهول به ساخت معلوم در برخی از موقعیت ها می توان موارد زیر را برشمرد: هنگامی که فاعل جمله ناشناخته باشد و یا ذکر آن اهمیتی نداشته باشد، یا اهمیت مفعول و یا فعل جمله بیشتر از فاعل آن باشد، و یا وقتی بخواهیم به عللی از ذکر مستقیم نام فاعل اجتناب کنیم استفاده از لحن مجهول نسبت به لحن معلوم برتری دارد.
ساخت مجهول در مطالعات سنتی و زبان‌شناختی  فارسی همواره یک موضوع بحث برانگیز بوده است. برخی از زبان‌شناسان و دستورنویسان این ساخت را در زبان فارسی منکر شده و آن را به عنوان فعل ناقص(خیام پور ۱۳۵۲)، ساخت‌های ناگذر (موین ۱۹۷۴)، و افعال مرکب (واحدی لنگرودی۱۳۷۷) تلقی کرده‌اند.
از طرف دیگر، بسیاری این ساخت را بدیهی دانسته و حتی انواعی نیز برای آن برشمرده‌اند.(باطنی ۱۳۸۴ ؛ لمبتون[۴] ۱۹۸۴ ؛ دبیرمقدم ۱۳۶۴، طیب ۲۰۰۱ ، پاکروان ۱۳۸۱)
در میان کسانی که ساخت مجهول را رد کرده‌اند. تفسیرهای متفاوتی وجود دارد. خیام پور (۱۳۵۲) از این جهت مجهول را انکار کرده است که در زبان فارسی فعل صیغه خاصی برای بیان آن ندارد.  او می‌نویسد: «اصطلاح فعل مجهول و نایب فاعل در جمله‌ای مانند «علی کشته شد» که در بعضی از کتا‌ب‌های دستور مورد بحث می باشد، از فعل ناقص« شد» است و لفظ «کشته» متمم آن است و ظاهراً آن را به تقلید از زبان عربی گرفته‌اند.»
موین (۱۹۷۴) نیز ادعا نموده است که مجهول در زبان فارسی نوین وجود ندارد و تمام مواردی که مجهول نامیده می‌شوند در واقع ساخت ناگذر هستند. او بر اساس تحول تاریخی زبان فارسی و این که حروف اضافه‌ای که قبل از کننده عمل در جملاتی که مجهول نامیده می شوند، قرار می گیرد مفهوم وسیله را القا می کنند، به این نتیجه می رسد که چنین ساختی در فارسی وجود ندارد.
سومین زبانشناسی که این ساخت را در زبان فارسی مورد پرسش قرار داده است واحدی لنگرودی(۱۳۷۷) است. او ادعا نموده است که فعل «شدن» یک فعل اصلی سبک است و چون فعل سبک دارای محتوای معنایی ناقص است، لذا باید یک عنصر غیرصرفی دیگر که می‌تواند اسم مفعول و یا اسم و صفت باشد ترکیب شده و یک مسند مرکب بسازد. در واقع، واحدی لنگرودی بر این باور است که ساخت مجهول با فعل شدن یک نوع فعل مرکب است و جمله‌های مجهول را از نوع جمله‌های اسمیه تلقی می نماید.
دستورنویسان و زبان شناسانی که قائل به وجود ساخت مجهول هستند نیز دارای تحلیل‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی در خصوص چند و چون این فرایند نحوی می باشند. برخی از آن‌ها ساخت مجهول را تقریباً به ساخت‌های تشکیل شده از اسم مفعول و فعل کمکی«شدن» محدود نموده‌اند. (دبیر مقدم ۱۳۶۴؛ مشکوه الدینی۱۳۸۴) در این نوع جمله‌ها گروه اسمی اثرپذیر در جایگاه نهاد ظاهر می‌گردد و گروه اسمی اثرگذار یا به طور کامل حذف می شود و یا به صورت یک گروه حرف اضافه‌ای حاشیه‌ای در می‌آید.
الف) شکارچی آهو را کشت.
ب) آهو کشته شد.
ج ( آهو به دست شکارچی کشته شد.
چند تن از زبا‌ن‌شناسان علاوه بر ساخت مذکور ساخت‌های دیگری را نیز مجهول تلقی نمود‌ه‌اند. یکی از این ساخت‌ها جمله‌هایی است که در آن‌ها فاعل حضور ندارد و شناسه فعل به صورت سوم شخص جمع می‌آید. مانند نمونه‌های زیر:
– ماشین را دزدیدند.
– خانه را خراب کردند.
نوع سوم ساخت مجهول را می‌توان در برخی از زبان‌ها از جمله بعضی زبان‌های محلی ایران مشاهده کرد. در این زبان‌ها، می‌توان نمونه‌هایی از استفاده از وندهای تصریفی برای ساخت مجهول را دید. مثل کردی، زازا، تالشی، خوانساری، خوری و. و همچنین بختیاری. فعل مجهول در این گروه ساختار تصریفی دارد؛ یعنی از پیوستن پسوند مجهو‌ل‌ساز به ماده فعل (اغلب ماده مضارع) ساخته می‌شود. چنین شیو‌ه‌ای، ادامه ساخت اصلی فعل مجهول در زبان‌های ایرانی باستان و فارسی میانه است که با تغییرات آوایی اندکی در این گویش‌ها باقی مانده است.
در زبان مازندرانی جملاتی هم‌چون جملات زیر را می‌توان زیرمقوله مجهول محسوب کرد:
غذا خورده شد.       غذا بَخِرد بَیِّه.                                //qəza: bæxərd bæi-jə
لباس ها شسته شدند.    لباسشون بَشِست بَینه.            /leba:seʃu:n bæshəst bæinə/

مطلب دیگر :

پایان نامه روانشناسی درباره : ارزشیابی توصیفی - خلاقیت و نوآوری تحول آفرین

او را به زندان انداختند.            وِرِه دَکِردِنِه زِندون.        /vərə dækerdenə zendu:n/
ونه معجزه ره ونه بَدی‌ین.     معجزه او را باید دید(ن).   medʒeze re vənə bædien/     /vənə
۱-۳ پرسش‌های پژوهش
نوشته حاضر با هدف پاسخ‌گویی به چند پرسش شکل گرفته است. ساختارهای مجهول در زبان مازندرانی چگونه ساخته می شوند؟ ۲.آیا در زبان مازندرانی استفاده از ساختار مجهول غیرشخصی نسبت به ساختار مجهول اصلی فراوانی بیشتری دارد؟ مجهول در زبان مازندرانی تا چه اندازه از همگانی‌های ساخت مجهول تبعیت می‌کند؟ آیا حذف عبارت کنادی[۵] در ساختارهای مجهول زبان مازندرانی عمومیت دارد؟ ۱-۴ فرضیه‌های پژوهش
طرح سوال(۱-۳) امکان شکل‌گیری فرضیه‌های پژوهش را به شرح زیر فراهم می‌آورد : جملات مجهول در زبان مازندرانی از ساختارهای مجهول اصلی و مجهول غیرشخصی پیروی می‌کنند. در زبان مازندرانی استفاده از مجهول غیرشخصی از مجهول اصلی فراوانی بیشتری دارد. مجهول در زبان مازندرانی به طور کامل با همگانی‌های مجهول تطابق دارد. عبارت کنادی در ساخت‌های مجهول زبان مازندرانی عموما حذف می‌شوند. ۱-۵ اهداف پژوهش