پایان نامه ارشد با موضوع:حمایت از کودکان بزه دیده ناشی از خشونت خانواده در حقوق ایران با نگاهی به اسناد بینالمللی...
1-7-روش تحقیق.. 10
1-8-سازماندهی تحقیق.. 11
فصل دوم: کودکان بزه دیده و علل بزه دیدگی آنان
2-1- تاریخچه پیدایش بزه‌دیده‌شناسی کودکان.. 13
2-1-1- سال‌های 1860تا1990 (دوران شکل‌گیری مفهوم کودک‌آزاری).. 14
2-1-2- سال‌های 1990- 2009 (دوره پیشگیری از کودک‌آزاری).. 15
2-2- مفاهیم و تعاریف.. 16
2-2-1- تعریف طفل.. 16
2-2-2- تعریف بزهدیدگی اطفال.. 19
2-2-3- تعریف کودک بزه‌دیده.. 21
2-2-3-1- تعریف کودک بزه‌دیده در معنای عام.. 21
2-2-3-2- تعریف کودک بزه‌دیده در معنای خاص.. 22
2-3- انواع بزهدیدگی کودکان.. 23
2-3-1- بزهدیدگی جسمانی.. 23
2-3-2- بزهدیدگی جنسی.. 24
2-3-3- بزهدیدگی عاطفی و روانی.. 24
2-3-4- مسامحه و غفلت.. 25
2-4- علل بزهدیدگی کودکان.. 26
2-4-1- علل اجتماعی و محیطی.. 26
2-4-1-1- والدین.. 28
الف- سن والدین.. 28
ب-شغل والدین.. 28
2-4-1-2- جمعیت خانواده.. 29
2-4-1-3- سابقه بیماری جسمی یا روانی در خانواده.. 29
2-4-1-4- طلاق و جدایی در خانواده.. 29
2-4-1-5- سابقه اعتیاد در خانواده.. 30
2-4-1-6- سابقه محکومیت یا سوءپیشینه خانواده.. 30
2-4-1-7- تک والدینی بودن.. 31
2-4-1-8- انزوای اجتماعی خانواده.. 31
2-4-1-9- وجود تعارضات و اختلالات خانوادگی.. 32
2-4-1-10- شرایط اقتصادی خانواده.. 32
2-4-1-11- مذهب خانواده.. 32
2-4-1-12- منطقه محل سکونت خانواده.. 33
2-4-1-13- اشتغال کودکان خانواده.. 33
2-4-2- علل سیاسی و فرهنگی.. 34
2-4-3- علل آموزشی.. 36
2-4-4- علل روان‌شناختی و بالینی.. 38
2-4-4-1- علل روان‌شناختی.. 38
2-4-4-2- علل بالینی.. 39
الف-علل مربوط به والدین.. 39
ب- علل مربوط به کودک.. 40
- سن کودک.. 41
- جنسیت کودک.. 42
فصل سوم: حمایت افتراقی از کودکان بزه دیده در حقوق ایران
3-1- حمایت های تقنینی در قبال کودکان بزه دیده.. 44
3-1-1-جنبه ماهوی حمایت های تقنینی.. 44
3-1-1-1-توجه به عالی‌ترین منافع کودک.. 45
الف- حمایت.. 45
ب-رشد هماهنگ.. 46
3-1-1-2-توجه به کرامت انسانی.. 47
3-1-1-3- عدم تبعیض.. 47
الف-جرم‌انگاری حمایتی.. 48
ب- کیفرگذاری حمایتی.. 50
1.تشدید کیفر مرتکبان جرایم علیه کودکان.. 51
- اعمال کیفرهای مالی.. 53
- اعمال کیفر دنباله دار.. 53
3-1-1-4- پیش‌بینی ساز و کار جبران آثار ناشی از بزهدیدگی.. 54
این مطلب را هم بخوانید :
الف-جبران آثار مادی ناشی از بزهدیدگی.. 55
ب- جبران آثار معنوی ناشی از بزهدیدگی.. 55
3-1-2- جنبه شکلی حمایت از کودکان بزه دیده در حقوق ایران.. 56
3-1-2-1- مراجع و نهادهای مرتبط با طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری 59
الف-مراجع رسیدگی کننده به جرم علیه کودک.. 59
- مراجع رسمی.. 59
- مرجع غیر رسمی.. 60
- سایر مراجع مرتبط با طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری.. 61
ب- مقامات و دست اندرکاران مرتبط با طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری 62
3-1-2-2-تشریفات ناظر بر طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری.. 62
الف- اطلاع رسانی در خصوص فرآیند کیفری.. 62
ب-کمک‌های مؤثر.. 63
ج-حمایت از کودک در برابر آسیب‌های احتمالی و تأمین امنیت وی 64
د-حفظ حریم خصوصی.. 65
ر- برخورد عادلانه.. 66
3-1-2-3- تشریفات خاص ناظر بر طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری.. 67
الف-تشریفات مرحله قبل از رسیدگی در دادگاه.. 67
- مرحله کشف جرم.. 67
- مرحله تعقیب.. 68
ب- تشریفات خاص ناظر به طفل بزه‌دیده در دادگاه.. 71
1.مرحله رسیدگی.. 71
- مرحله صدور حکم.. 74
- تشریفات خاص ناظر بر طفل بزه‌دیده در مرحله اجرای حکم.. 75
3-1-2-4- تشکیلات ناظر بر طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری.. 77
الف- تشکیلات اجرائی.. 77
- دفتر حمایت از کودکان و نوجوانان قوه قضائیه.. 77
- مددکاری اجتماعی بهزیستی.. 78
- پلیس ویژه کودکان و نوجوانان.. 79
- سایر نهادها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی.. 80
ب- تشکیلات قضائی.. 81
3-2- حمایت های قضائی، اجرائی و مشارکتی در قبال کودکان بزه دیده 81
3-2-1- جنبه قضایی حمایت از بزهدیدگی کودکان.. 82
3-2-1-1- کشف، تعقیب و تحقیق.. 82
3-2-1-2- رسیدگی.. 83
3-2-1-3- صدور حکم.. 84
3-2-2- حمایت اجرایی و مشارکتی از کودکان بزه دیده.. 86
3-2-2-1- حمایت اجرایی.. 86
الف- نهادهای نگهداری کودکان.. 87
ب- نهادها و موسسات خدماتی و حمایتی.. 87
3-2-2-2- جنبه مشارکتی حمایت.. 88
فصل چهارم: فصل چهارم: حمایت از کودکان بزه دیده در اسناد بین المللی
4-1- جنبه ماهوی حمایت از کودکان بزه دیده.. 92
4-1-1-کنوانسیون حقوق کودک به مثابه زیر بنای حمایت از بزه دیدگی کودکان 92
4-1-1-1- اصول زیر بنائی.. 93
4-1-1-2- سایرحقوق اساسی کودکان.. 95
4-1-2- اقدامات بینالمللی در زمینه حمایت از اطفال در برابر مواد‌مخدر 99
4-1-2-1-سوءاستفاده از کودکان در جرائم مواد‌مخدر.. 100
الف- تهدید جهانی علیه کودکان.. 100
ب-درک سوءاستفاده از مواد‌مخدر.. 101
4-1-2-2- بزهدیدگی کودکان در زمینه مواد‌مخدر و حمایت از آنها 102
4-1-3- اقدامات بینالمللی در زمینه مقابله با بزهدیدگی جنسی، قاچاق و بهره‌کشی از کار اطفال.. 103
4-1-3-1-سوءاستفاده از کودک برای هرزه‌نگاری و مقابله با استثمار جنسی آنها در اسناد بینالمللی.. 103
4-1-3-2- اقدامات بینالمللی برای مقابله با قاچاق کودکان.. 104
4-1-3-3- اقدامات بینالمللی در مقابله با بهره‌کشی از کار اطفال 106
4-1-4- حمایت از اطفال در برابر بزهدیدگی روانی، تحصیلی و ولادتی 107
4-1-4-1- حمایتهای به عمل آمده از اطفال در زمینه ترک انفاق، توهین، عدم تحویل و رها کردن کودک.. 107
4-1-4-2- حمایت از اطفال در مقابل ربودن و اختفاء.. 109
4-1-4-3- حمایت از حقوق تحصیلی اطفال.. 110
4-1-5- حمایت از اطفال در بزهدیدگی آنها در مخاصمات مسلحانه.. 112
4-1-5-1- بررسی وضعیت کودکان آواره و بی‌سرپرست.. 113
4-1-5-2- بازپروری و حمایت عملی از کودکان آواره و بی‌سرپرست.. 114
الف- نقش سازمان‌های غیردولتی و مجامع عمومی در حمایت از کودکان بزه‌دیده 114
ب- مجازات مرتکبان جرایم جنگی بر ضد کودکان.. 115
4-1-5-3- بررسی سایر اشکال بزهدیدگی در جنگ.. 115
4-2- جنبه شکلی حمایت از کودکان بزه دیده.. 117
4-2-1- مراجع و نهادهای مرتبط با طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری 119
4-2-1-1- مراجع رسیدگی کننده به جرم علیه کودک.. 119
الف-مراجع رسمی.. 119
ب- مراجع غیررسمی.. 120
4-2-1-2- سایر مراجع مرتبط با طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری.. 120
4-2-2-مقامات و دست اندرکاران مرتبط با طفل بزه‌دیده در فرآیند کیفری 121
4-2-2-1- آموزش به مقامات و دست اندرکاران.. 121
4-2-2-2- وظایف مقامات و دست اندرکاران.. 122
4-2-3- تشریفات ناظر بر طفل بزه‌دیده در فرایند کیفری.. 123
4-2-3-1- تشریفات عام ناظر بر طفل بزه‌دیده در فرایند کیفری.. 124
الف- اطلاع رسانی در خصوص فرایند کیفری.. 124
ب- کمک‌های مؤثر.. 124
ج-حمایت از کودکان در برابر آسیب‌های احتمالی.. 125
د- حفظ حریم خصوصی.. 126
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات
5-1-نتیجه گیری.. 128
5-2-پیشنهادات.. 131
فهرست منابع.. 132
چکیده
خشونت خانوادگی واقعیتی آزاردهنده و غیرقابل انکار در دنیای امروز است. در جهانی که محیط خانه می باید پناه گاهی باشد تا ساکنان در آن خستگیها و رنج‌های ناشی از دشواری‌های محیط بیرون خانه را به فراموشی بسپارند، متأسفانه برای بسیاری از مردم، خانه به جهنمی می‌ماند که آتش دشمنی، خشم، خشونت، کینه و انتقام در آن هر لحظه شعله ورتر می‌شود. خشونت‌های خانوادگی مخصوص جامعه یا طبقه خاصی نیست، بلکه اکنون همه کشورهای دنیا و طبقات اجتماعی مختلف با آن دست به گریبانند و تغییر و تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر روزه بر میزان آن افزوده است. آسیب پذیری کودکان در ابعاد گوناگون، از جمله در حوزه خانواده، اغلب نظام‌های حقوقی را بر آن داشته است تا با هدف حمایت از کودکان بزه‌دیده خشونت خانوادگی، به اتخاذ یک سیاست جنایی افتراقی روی آورده، تدابیر ویژهای را در حمایت کیفری از چنین بزه دیدگانی، برگزینند. ضرورت این حمایت ویژه را، اهداف تقلیل بزهدیدگی و بزهکاری این افراد، توجیه میکنند. بر این اساس اطفال را نمی‌توان در اجتماع بدون حمایت قانونی ویژه رها کرد، یعنی آنها علاوه بر مقررات حمایتی که برای همه بزه دیدگان چه در قوانین شکلی و چه در قوانین ماهوی انجام شده است، نیازمند حمایتهای قانونی ویژه هستند. حمایت از بزهدیدگی کودکان در حقوق ایران مؤ‌ید این مطلب است که قانونگذار در سال‌های اخیر کم و بیش مقرراتی را در جهت حمایت از کودکان و نوجوانان وضع کرده، لیکن واقعیت‌های اجتماعی موجود نشان می‌دهد که جهت پیشگیری از بزهدیدگی کودکان، اتخاذ سیاست‌های پیشگیرانه و کنشی کوتاه مدت و بلند مدت در کنار قوانین حمایتی و تدابیر واکنشی ضروری است. این پژوهش از روش تحلیلی توصیفی با مطالعه کتابخانه و استفاده از منابع موجود، با نگاه تطبیقی در صدد بررسی جایگاه این موضوع در حقوق ایران و اسناد بین المللی می باشد.
واژگان کلیدی: طفل، حمایت، خشونت خانگی، بزه دیده.
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1-مقدمه
کودکان جزو آسیب پذیرترین اقشار اجتماع هستند. آنها به دلیل صغر سن و اینکه به تکامل عقلی و جسمی نرسیده اند، نمی‌توانند از خود در مقابل صدمات دفاع کنند. در جایی که همه افراد بشر بدون در نظر گرفتن نژاد، رنگ، جنس، زبان، مذهب و… مشمول حقوق و آزادی های مندرج در قانون اساسی هستند، در اولویت قرار دادن حقوق اولیه و طبیعی کودکان، نه تنها ضروری و بدیهی است، بلکه یک حق و تکلیف به عهده اشخاص حقیقی و حقوقی است. کودکان به عنوان آینده سازان کشور باید از حقوق ممتاز و ویژه ای برخوردار باشند، به گونه‌ای که رفاه، آزادی، خوشبختی و عقاید آنها به رسمیت شناخته شود و امکانات و وسایل ضروری جهت پرورش بدنی، فکری، اخلاقی و اجتماعی آنها به نحو مطلوب، سالم و طبیعی و در محیطی سالم و آزاد، برایشان فراهم شود. کودکان باید از امنیت خانوادگی و اجتماعی کافی و مراقبت و حمایت خاص که شامل توجه ویژه قبل و بعد از تولد است، برخوردار باشند. رسالت نظام عدالت کیفری در مورد اطفالی که از سوی والدین مورد تعرض قرار می گیرند، از چند جهت حایز اهمیت است:
- سهولت در ارتکاب جرم : ارتکاب جرم علیه اطفال توسط والدین به سهولت انجام می گیرد. بزه دیده موجودی است که از قدرت جسمی و ادراکی کافی برخوردار نیست. توان درک خشونت و یا واکنش نشان دادن نسبت به آن و دفاع از خود را ندارد. از طرفی مرتکب نسبت به سایر افراد به مراتب راحت تر می تواند به ارتکاب جرم دست بزند.
- دشواری کشف و اثبات جرم: وقتی که کودک آزاری رخ می دهد جرم به راحتی سایر جرایم کشف نمی شود، در موارد زیادی کودک ناتوان‌تر از آن است که بتواند اعلام جرم نماید. در وقوع جرم علیه اطفال، این وظیفه اولیای طفل است که به اعلام جرم مبادرت نمایند. اما در این گونه موارد که ولی خود مرتکب است، امکان ضریب احتمال اعلام جرم نزدیک به صفر است. شاید به همین دلیل هم بوده که قانون حمایت از کودکان و نوجوانان اعلام کودک آزاری را وظیفه همگانی قلمداد کرده و حتی برای تخطی از این وظیفه هم مجازات تعیین نموده است.
- اثر عمیق تر جرم بر مجنی علیه: هر جرمی که اتفاق می افتد، دارای آثار مخربی بر روح و روان و در مواردی هم جسم بزه دیده است. این اثرات در مواردی که بزه دیده کودک است به مراتب عمیق تر و خطرناک تر است و دارای آثار بلند مدت بر کودک است که این اثرات در سنین بزرگسالی جلوه های گوناگون می یابد، پرخاشگری، انزوا طلبی، تمایل به مصرف مواد مخدر و حتی گرایش به بزه کاری. این اثرات در جایی که مرتکب پدر و مادر طفل است، عمق بیشتری دارد.
با توجه به مراتب فوق، این وظیفه مهم نظام تقنینی کشور است که به شیوه های خاص خود از گسترش این پدیده شوم جلوگیری کند. در قانون اساسی بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به کودکان توجه لازم مبذول شده است. دهها نهاد و سازمان منطقه‌ای و بینالمللی به نام کودکان و حمایت از آنها تأسیس شده است. اما اگر قانون اساسی کشورمان را ورق بزنیم مشاهده می‌نمائیم که از اصول 177گانه آن حتی یک اصل به کودکان اختصاص نیافته است. شاید بتوان این را نشانه عدم توجه قانونگذاران به کودکان و تربیت آنها دانست. قانون اساسی ما مدعی است که به مشکلات و مسائل عدیده پرداخته است. اما حقیقت امر بدین‌گونه نیست، چون در این مورد با تفویض اختیارات به قانون مدنی و قانون مجازات اسلامی کودکان را بیشتر تحت سلطه والدین قرار داده است.
1-2-بیان مسئله
اهمیت خانواده، بدون تردید، در فرزندآوری و فرزندپروری(جامعه‌پذیری) آن است. خانواده مکانی است که کودکان، نخستین تعلقات عاطفی خویش را در آن بنا میکنند و تجربههای با دیگران زیستن را می‌آموزند. خانواده برحسب چگونگی ساختار خود، میتواند ویژگی‌های مثبت و سازنده یا منفی و مخرب را در افراد به وجود آورد(فیروزی: 1388، 41).
با وجود اینکه خانواده مهمترین و مقدم‌ترین نهاد اجتماعی برای تربیت، آموزش و حمایت از کودکان است، اما همین نهاد میتواند عرصه‌ای برای بروز خشونت و درد و رنج باشد. میلیون‌ها کودک در محدوده دیوارهای خانواده خود رنج می‌کشند و از آنجا که امن‌ترین مکان برای کودک، خانواده تلقی می‌گردد. جای هیچ‌گونه شک و تردید نیست که عواقب آن میتواند بسیار ناخوشایند باشد. این در حالی است که این کودکان از کم‌ترین حمایت حقوقی، اقتصادی و اجتماعی برخوردارند(فیروزی: 1388، 41).
کودک بزه دیده به معنای یک شخص زیر سن 18 سال است که قربانی یک جرم و جنایت است. که این جنایت میتواند از سمت یک شخص یا گروه و حتی خانواده باشد. خشونت خانوادگی یکی از تهدیدهایی است که متوجه بسیاری از کودکان در محیط خانواده میباشد. خشونت خانوادگی واقعیتی آزاردهنده و غیرقابل انکار در دنیای امروز است. در جهانی که محیط خانه می‌باید پناهگاهی باشد تا ساکنان در آن بیاسایند و خستگیها و رنج‌های ناشی از دشواری‌های محیط بیرون خانه را به فراموشی بسپارند، متأسفانه برای بسیاری از مردم، خانه به جهنمی می‌ماند که آتش دشمنی، خشم، خشونت، کینه و انتقام در آن هرلحظه شعله‌ورتر می‌شود. خشونت‌های خانوادگی مخصوص جامعه یا طبقه خاصی نیست، بلکه اکنون همه کشورهای دنیا و طبقات اجتماعی مختلف با آن دست به گریبان‌اند و تغییر و تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هرروزه بر میزان آن افزوده است. آسیب پذیری کودکان در ابعاد گوناگون، از جمله در حوزه خانواده، اغلب نظام‌های حقوقی را بر آن داشته است تا با هدف حمایت از کودکان بزه دیده خشونت خانوادگی، به اتخاذ یک سیاست جنایی افتراقی روی آورده، تدابیر ویژهای را در حمایت کیفری از چنین بزه دیدگانی، برگزینند. ضرورت این حمایت ویژه را، اهداف تقلیل بزه دیدگی و بزهکاری این افراد، توجیه میکنند، زیرا از طرفی، این حمایت ویژه و تأمین خسارت و تشفی خاطر اطفال بزه دیده، آنها را از بزه دیدگی مکرر که معلول طفولیت، ضعف، انزوا و بزه دیدگی نخستین آن‌هاست، مصون می‌دارد و از طرف دیگر مانع گرایش آنها به بزهکاری و گسترش بزهکاری آنها می‌شود. بر این اساس اطفال را نمی‌توان در اجتماع بدون حمایت قانونی ویژه رها کرد، یعنی آنها علاوه بر مقررات حمایتی که برای همه بزه دیدگان چه در قوانین شکلی و چه در قوانین ماهوی انجام شده است، نیازمند حمایتهای قانونی ویژه هستند. هر چند استفاده از ر هکارهای کیفری قادر نیست به تنهایی مشکلات کودکان در حوزه خشونت خانوادگی را کاهش دهد، اما نمی‌توان نقش فرهنگ ساز، نمادین و حمایتی قانون را در این زمینه بیتأثیر دانست. توسل به قواعد عمومی قانون مجازات اسلامی، نه تنها تأثیری در کاهش زیان‌های خشونت خانوادگی ندارد، بلکه گاه وضعیت بزه دیده را وخیم تر می‌کند. علاوه بر این، تمایل به خصوصی تلقی کردن خشونت‌های خانوادگی، موجب می شود کودکان، در معرض بزه دیدگی دومین (ثانوی) قرار گیرند(حاجی تبار: 1390، 130).
علاوه بر در نظر گرفتن قوانینی کیفری برای حمایت از کودکان بزه دیده، میتوان با انجام مطالعه و مروری بر قوانین بینالمللی بهدنبال راهکارهایی فرهنگی و آموزشی جهت رفع این مشکل بود. به هر صورت، به دلیل ماهیت دوگانه موضوع خشونت خانوادگی -وقوع جرم در خانواده- وضع قوانین با دو شاخه عمده و تأثیرگذار مدنی و کیفری، نقش مهمی در حمایت از کودکان بزه دیده برعهده دارد. کوتاهی در تصویب قوانین یا اعمال ضمانت اجراهای ناصواب، کودک را در موقعیتی دشوار قرار می دهد، در حالی که استفاده از قوانین حمایتی قابل اجرا، مشوق کودک در اعلام جرم خواهد بود و در میزان رضایت وی از عملکرد نظام قانونگذاری، تأثیر مثبت دارد.
1-3-پیشینه تحقیق
در خصوص موضوع پژوهش کارهای متفاوتی صورت گرفته است، به دلیل جلوگیری از اطاله کلام به چند مورد از این کارها اشاره خواهیم کرد:
- پایان نامه دکتری با عنوان، جهانی شدن حقوق کیفری در قلمرو حمایت از کودکان در برابر بزهدیدگی و موانع و مقتضیات حقوق ایران در سال 1388 توسط امیرحمزه زینالی در دانشگاه تربیت مدرس دفاع شد. وی بیان نمود که، امروزه با دگرگونی‌های اقتصادی و اجتماعی، تحت تأثیر مذاهب و تغییر نگرش جوامع نسبت به انسان در نتیجه تلاش‌های اندیشمندان و مصلحان اجتماعی، نوع نگاهها به «کودکان» و دوره «کودکی» تغییر یافته است. این دگرگونی هنجاری و علمی در نوع رویکرد به کودکان از نیمه دوم سده بیستم به این سو، تحت تأثیر اصول، قواعد، معیارها و هنجارهای حقوق بشر، پیشرفت زیادی کرده است. در یک سوی این فرایند ممنوعیت تبعیض علیه آنها در برخورداری از حقوق انسانی، به دلیل کودکی و در سوی دیگر آن شناسایی اصل حمایت ویژه از کودکان به دلیل وضعیت آسیب‌پذیر آنان، قرار دارد. این تحول، بنیان‌های لازم به منظور تدارک سازوکارهای حقوقیِ حمایتی از کودکان در برابر نقض حقوق آنها را در حقوق موضوعه فراهم کرده است. در این راستا، حقوق کیفری به عنوان مهمترین سازوکار حمایت از ارزش‌های حقوق بشر و تضمین اجرای آنها از رهگذر جرم‌انگاری رفتارهای ناقض حقوق کودکان و پیش‌بینی ضمانت اجرای کیفری برای ناقضان این حقوق در تعامل با نظام بینالمللی حقوق بشر کودکان متحول شده است به گونه‌ای که امروزه با شکل گیری رشته جدیدی به نام «حقوق کیفری کودکان بزه‌دیده» روبرو هستیم.
